MİDYAT’IN TARİHÇESİ

Mardin’in Midyat ilçesinin doğusunda Dargeçit ilçesi, batısında Ömerli ilçesi, kuzeybatısında Savur ilçesi, kuzeyinde Batman iline bağlı Gercüş ilçesi, güneyinde Nusaybin ilçesi, güneydoğusunda ise Şırnak iline bağlı İdil ilçesi yer almaktadır. Bu bölgenin yüzölçümü 10.000 km² ‘den fazladır.

                 Midyat’ın ismi ve ilk kuruluşu konusunda değişik görüşler bulunmaktadır. Bazı kaynaklara göre, ilçenin adı birçok değişimlerden sonra Farsça, Arapça ve Süryanice karışımından meydana gelmiş ‘ayna’ anlamına gelmektedir.

                Başka bir rivayete göre de Midyat, Mağaralar Kenti anlamına gelen “ Matiate “ kelimesinden ismini almıştır. Bu görüşü ileri sürenler, “ Matiate” isminin Asur yazıtlarında M.Ö. 9. yüzyılda geçtiğini ve Asur imparatoru  II. Asurbanipal M.Ö. 879 yılında: “Matiate’yi (Midyat) ve köylerini buyruğum altına aldım. Bol ganimet edinip, onları yüklü haraca ve vergiye bağladım” der.

Midyat’ın geneli için kullanılan yaygın isimler şunlardır;

5. Matiate (Mağara Kenti/Vatanım)
6. Tur Abdin(Kulların dağı/ibadet edenlerin dağı anlamına gelmektedir.) / Tor (Midyat ve çevresini içine alan tepelik bölge).
7. Tur Nahiyesi
8. Estel kesimindeki, Ulu Cami Mahallesi ( Yukarı Mahalle) için halk arasında çeşitli adlandırmalarda bulunulmaktadır. Bunlar;
9. Rastel (Kalenin tepesi)
10. Ğadir (Aşağı ve yukarı Ğadir olarak iki bölge)
11. Baydar (Harman yeri)

Midyat’ta ilk yerleşim yerinin mağaralar olduğunu gösteren Elath (Şeyh Eles) mevkiinin (Midyat’a 3 km uzaklıkta ve Acırlı/Derizbine  Mahallesi yakınında bulunan mesire yeri- Ziyaret/Şehitler Tepesi) Romalılar döneminden günümüze kadar geldiği söylenmektedir.

1973 Mardin il yıllığında ilçenin tarihçesi hakkında şu bilgiler yer almaktadır: Orta Asya’dan göçüp Anadolu’ya gelen Eti Türkleri, Mezopotamya dediğimiz Dicle ve Fırat nehirleri arasında yer alan ve verimli topraklara sahip olan bölgeye yerleşmişlerdir. M.Ö. 2000 yıllarında bölgeden geçişleri sırasında Midyat’ı büyük bir mağara şehri halinde kurup hayvanlarını da burada barındırmışlardır. Midyat’ın altında, birbirlerine tünellerle bağlantılı mağaralar o devirlerde barınak olarak kullanılmışlardır.

 M.Ö. 500-100 yılları arasında bölge, değişik kavimlerin istilasına uğramıştır. Makedonyalılar, Persler, Romalılar bu bölgede hüküm sürmüşlerdir. Midyat’ın asıl meskun hale gelişi veya bölge olarak kuruluşu Selefkuslar devrine rastlamaktadır (M.Ö. 180 yılları).

M.S. 5. yüzyıla kadar Hıristiyanlık bölgeye hakim olmuştur. 6. yüzyıldan sonra, İslamiyet’in yayılışı ile birlikte Arap akınları başlamış ve 7. yüzyılda Halit bin Velid orduları bölgeyi fethetmişlerdir. Abbasiler döneminde bölgede imar ve kalkınma hareketleri görülmüştür. Midyat köylerinin ekserisi Harun El Reşit döneminde kurulmuştur. Harun El Reşit’in oğlu Memun’un Türk-Arap karışımı olarak kurduğu büyük bir ordu Cizre-Mardin eski patika yolu boyunca yüz karakola yerleştirilmiştir. Mahalmiler olarak adlandırılan topluluk böyle doğmuştur. Midyat ve çevrsindeki köylere verilen Mahalmiler adı buradan gelmektedir. Mahalmi; yüz mahalle, yüz yer, yüz ordugah anlamına gelir ve bugün de Cizred’den Landin’e kadar eski patika yolu, özellikle eski Bağdat yolu üzerindeki(kervan yolu) bu köyler Türkçe, Süryanice ve ağırlıklı olarak Arapça karışımı Mahalmice diye tabir edilen bir dili konuşur.

    11. yüzyılda Artuklular genişleyerek, batıda Halep, doğuda Musul ve Bitlis, kuzeyde Harput, güneyde Deyrzor’u egemenliğine almıştır. Midyat, bu dönemde Mardin, Hasankeyf ve Musul eyletleri aarasında irtibat vazifesi gören bir bölge olarak en parlak devirlerinden birin yaşamıştır. Bu tarihte bölgenin merkezi Acırlı Mahallesi (Derizbin)’dir. Derizbin beyleri Artukoğullarına bağlı yarı müstakil bir beylik olarak hüküm sürüyorlardı.

Mervaniler, Artuklular, Eyyübiler’den sonra Midyat 1535 yılında Bıyıklı Mehmet Paşa komutasındaki Osmanlı ordusu tarafından ele geçirilmiştir. 1838 yılında Diyarbakır Valisi Ali Paşa tarafından ziyaret edilen Midyat’ta, bir redif taburu teşkil edilir. 1810 yılında ilçe olan Midyat, 1915’te Cevat Paşa tarafından imar görmüştür. Askeri kışla, Cevat Paşa Cami ve Ulu Cami bu dönemde inşa edilmiştir.